همکاری های مشترک سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و جایکا
عنوان پروژه:
همکاری های مشترک سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و جایکا
معرفی پروژه و اقدامات صورت گرفته
مخاطرات طبیعی متعددی شهر تهران را تهدید می نماید. مخاطرات طبیعی اولویت دار شامل زلزله، سیل، زمین لغزش، فرونشست، طوفان و ... می باشند.
علاوه بر این آسیب پذیری ها متعددی در سطح شهر وجود دارد که مجموعاً خطرپذیری شهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی را افزایش داده اند.
در این راستا مرکز مطالعات زلزله و زیست محیطی شهر تهران و متعاقباً سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران به نمایندگی از شهرداری تهران، از سال 1378 تاکنون با بهره گیری از دانش و تجربیات کشور ژاپن در قالب همکاری های مشترک با آژانس همکاری های بین المللی ژاپن (جایکا) اقدامات متعددی را در زمینه خطر زلزله شهر تهران به انجام رسانیده و در نظر است به دلیل تجربیات ارزنده حاصل از همکاری های قبلی و نیز دانش متخصصین کشور ژاپن در زمینه مخاطرات طبیعی، این همکاری های ادامه یابد.
2- سوابق همکاری های قبلی سازمان و جایکا و دلایل آنها
سوابق همکاری های مشترک در چهار پروژه و با در نظر گرفتن یک مسیر منطقی به شرح زیر تعریف می باشند:
- پروژه اول: مطالعه ريز پهنه بندي لرزه اي تهران بزرگ (79-1378)
- پروژه دوم: مطالعه طرح جامع پيشگيري ومديريت بحران ناشي از رويداد زلزله در تهران بزرگ (83-1381)
- پروژه سوم: ارتقاي سيستم واكنش اضطراري در 72 ساعت اول پس از وقوع زلزله در تهران (88-1385)
- پروژه چهارم: ظرفیت سازی سازی درکاهش مخاطرات زلزله و مدیریت بحران در شهر تهران (94-1391)
پروژه اول: در راستای کاهش خطرپذیری لرزه ای، لازم است پیش از هرگونه برنامه ریزی و تصمیم گیری، تصویر روشنی از خطر زلزله و عواقب ناشی از آن بدست آید. لذا "مطالعه ريز پهنه بندي لرزه اي تهران بزرگ" به عنوان اولین گام در فراهم آوردن زمینه اقدامات اجرایی آتی صورت پذیرفت. در این مطالعات خطر زلزله از جنبه های مختلف در گستره شهر تهران و آسیب پذیری های مترتب مورد بررسی قرار گرفته و نقشه های ریز پهنه بندی لرزه ای با مقیاس کاربری شهری برای اولین بار در سطح ایران تهیه و تدوین شد.
پروژه دوم: مطالعه طرح جامع پيشگيري و مديريت بحران ناشي از رويداد زلزله در تهران بزرگ با استفاده از نتایج بدست آمده از مطالعه ريز پهنه بندي لرزه اي، به عنوان دومین اقدام در راستای کاهش خطرپذیری شهر تهران از سال 1381 آغاز شد. این طرح طي سه مرحله پياپي و براي رسيدن به سه هدف معين و مرتبط، به شرح زیر انجام گرديد.
- مرحله اول (مرداد 1381- فروردين 1382) : شناخت کامل وضعيت پيشگيري و مديريت بحران تهران
- مرحله دوم (فروردين 1382- آبان 1382) : آماده سازي طرح جامع
- مرحله سوم (آذر1382- مرداد 1383) : تدوين طرح عملياتي براي اجراي برنامههاي اولويت دار
بدین ترتیب "طرح جامع پيشگيري ومديريت بحران ناشي از رويداد زلزله در تهران" با همکاری نهادهای ذی ربط تهیه و تدوین شد. همچنین به منظور تحقق نتايج مطالعات طرح، پروژه‌هاي متعددی با تاثیر قابل توجه در کاهش آسيب‌پذيري شهر مورد برسي و تجزيه و تحليل قرار گرفت. در مجموع بيش از 150 پروژه پیشنهادی و اولیه و برنامه زمان‌بندي مربوط به هر پروژه ارائه و با توجه به عواملي نظير ضرورت، فوريت و اهميت، 15 طرح از اين ميان انتخاب شده تا در اولويت كاري سازمان‌هاي ذيربط قرار گيرد.
لازم به ذکر است در طرح مذکور، سهم سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، هفت پروژه اولویت دار می باشد که تعدادی از آنها به صورت مستقل و بخشی دیگر نیز در پروژه های مشترک بعدی با همکاری جایکا به انجام رسیده یا در دست اقدام می باشد.
پروژه سوم: با توجه به خطر پذيري شهر تهران نسبت به زلزله احتمالي و برآوردهاي انجام شده در خصوص اثرات ناشي از وقوع زمین لرزه، در طرح جامع مديريت بحران شهر تهران توجه ويژه اي به توانمندسازي عمليات واكنش اضطراري شده است. در این راستا با توجه به اهميت ساعات اوليه پس از وقوع زلزله براي انجام اقدامات مرتبط با مديريت بحران ، طرح بهينه سازي سيستم واكنش اضطراري در طي 72 ساعت بعد از وقوع زلزله در تهران به عنوان سومین موضوع همکاری مشترک در دستور کار سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و جایکا قرار گرفت.
این طرح با اتکا بر طرح های اولویت دار پیشنهادی در طرح جامع پيشگيري ومديريت بحران ناشي از رويداد زلزله و نیز توسعه اقدامات قبلی، در سه بخش و به شرح زیر تعریف شد:
- توانمند سازي سيستم مديريت بحران و واكنش اضطراري در شهر تهران در اين بخش دستورالعمل هاي مختلف سيستم مديريت بحران موجود در ژاپن براي واكنش اوليه قبل، حين وبعد از بحران مورد بررسي ومطالعه قرار گرفت وبا توجه به اين دستورالعمل ها سيستم مديريت بحران تهران در حال تدوين وتكميل است.
- توسعه سيستم برآورد سريع تلفات وخسارات در اين پروژه از پيشرفته ترين فناوري ها روز جهت توسعه سامانه موجود بکار برده شد و برای تخمین خسارات و تلفات زلزله، از مجموعه اي از سخت افزارها و نرم افزار ها استفاده شده است. در این طرح با احداث ایستگاه های شتاب نگاری به منظور ثبت حداكثر شتاب ايجاد شده در اثر لرزش زمين در نقاط مختلف و تهیه نرم افزارهای رابط، خسارات و تلفات ناشی از زلزله برآورد شده و هشدارهای لازم به گروه های هدف ارسال می گردد. (لازم به ذکر است از پیش نیاز های این طرح، نتایج مطالعات ریز پهنه بندی لرزه ای شهر تهران بوده است.)
- ارتقاي سيستم تخليه اضطراري در زمان بحران با توجه به اهميت تخليه اضطراري شهروندان در ساعات اوليه بعد از زلزله، اقدامات مورد نياز در سطوح محله ومنطقه در این بخش به شرح زیر انجام شد. به علاوه آموزش هاي ضروري در سطوح مرتبط نیز ارائه و تيم اجرائي و مانورهای مشارکت مردمی (تخلیه اضطراری) در محلات پایلوت برنامه ریزی و اجرا گردید.
- 1 خط مشي هاي بنيادي تخليه اضطراري
- 2 معيارهاي انتخاب مكان هاي تخليه امن اضطراري
- 3 چارچوب برنامه ريزي و پیش بینی فرایند تخلیه اضطراری
- 4 راهنماي اطلاع رساني وآموزش در سطح محلات
پروژه چهارم: با توجه به انجام پروژه های اولویت دار پیشنهادی در طرح جامع، مقرر گردید در چهارمین همکاری مشترک با جایکا، بخش دیگری از موارد اولویت دار مرتبط با این سازمان که در مدیریت بحران کاربرد خواهند داشت، در دستور کار قرار گیرد. بدین منظور تهیه طرح تعیین شبکه راههای اضطراری برای انتقال کمک ها، امداد و نجات، تردداضطراری، انتقال کمک های ضروری و ... در شرایط بحرانی و نیز طراحی وساخت موزه زلزله مورد توافق طرفین قرار گرفت. علاوه بر این با توجه به توانمندی های کشور ژاپن در بکارگیری سیستم های هشدار سریع زلزله، ایجاد سیستم پایلوت هشدار سریع زلزله نیز به عنوان یکی دیگر از خروجی های این همکاری تعیین گردید. هدف از انجام پروژه چهارم، نیل به اهداف زیر می باشد:
- انتقال دانش فنی در زمینه پیشگیری و کاهش خطرپذیری لرزه ای
- ارتقاء و به روز رسانی سیستم ها و مستندات فنی موجود با استفاده از دانش فنی روز
- استفاده از ابزارهای نوین در کاهش خطرپذیری و مدیریت ریسک
- توسعه آموزش ها و مشارکت های عمومی
خروجی های این پروژه به شرح می باشند:
خروجی 1: ارتقاء و مدیریت شبکه راه های بحرانی شهر تهران
پس از وقوع زلزلهای عمده در شهرها، ناگهان نياز گسترده‌اي به عمليات امدادي و مقابله به وجود مي‌آيد که به دلیل خسارات وارده به شبکه معابر و یا انسداد معابر با آوار، موجب اغتشاش و پیچیدگی تردد خودروهای موجود و امدادی خواهد شد که بخشی از ظرفیت مسیرها را کاهش خواهد داد.
اين مشكلات در شرايطي ايجاد مي‌شود كه عملياتي نظير اطفاي حريق‌ها، كنترل حوادث ثانويه، جستجو و نجات افراد زير آوار مانده، انتقال مجروحين و بازرسی و تعمیر شریانهای حیاتی و تأسیسات شهری اهميت عمده‌اي داشته و نياز شديدي به عمليات مقابله وجود دارد، عملياتي كه كاملاً به حمل‌ونقل و ظرفیت شبكه معابر، خيابان‌ها و بزرگراه‌هاي شهر و خارج از شهر وابسته هستند.
در شهرهای لرزه‌خيز، براي غلبه بر مشكلات حمل‌ونقل بعد از زلزله، عموماً مسيرهايي ويژه با عنوان مسيرهاي بحرانی تعيين و اجرايي مي‌شود.
در این راستا با توجه به تجربیات ارزنده کشور ژاپن در زمینه طراحی شبکه راه های اضطراری به ویژه در کلان شهر توکیو و به منظور اجرای یکی دیگر از پروژه های اولویت دار طرح جامع، این موضوع در دستور همکاری دو جانبه قرار گرفت.
این شبکه بخشي از مسيرهاي ترافيكی هستند كه با توجه به خصوصياتي نظير تأمين دسترسی مراكز مهم و آسيب پذيري كمتر، انتخاب شده و در شرايط اضطراري بعد از زلزله‌اي شديد (يا بحران‌هاي ديگر)، بازگشايي سريع آنها، در اولويت قرار ميگيرند. همچنين ممكن است در بخشهايي از اين مسيرها به منظور استفاده خودروهاي مخصوص عمليات مقابله با حادثه، براي تردد خودروهاي غيراضطراري محدوديت‌هايي اعمال شود.
این طرح در هشت فصل مجزا و به شرح زیر تهیه و تدوین شده است:
- فصل اول: ارتقاء و به‌روزآوري شبكه راه‌هاي بحراني؛
- فصل دوم: تهيه طرح‌هاي جايگزين براي شبكه راه‌هاي بحراني؛
- فصل سوم: بررسي آسيب‌پذيري شبكه راه‌هاي بحراني بر اساس جنبه‌هايي نظير شريان‌هاي حياتي؛
- فصل چهارم: تهيه برنامه مقاوم‌سازي شبكه راه‌هاي بحراني شامل پل‌ها و تونل‌ها؛
- فصل پنجم: تهيه طرح بهره‌برداري و نگهداري شبكه راه‌هاي بحراني شامل متودولوژي تميز كردن راه‌ها از آوار و بازگشايي آنها؛
- فصل ششم: تهيه پيش‌نويس دستورالعمل براي طرح و اجراي سازه‌ها، شريان‌هاي حياتي و ساختمان‌هاي مجاور شبكه راه‌هاي بحراني براي درج در طرح‌هاي جامع و تفصيلي و ديگر طرح‌هاي شهري؛
- فصل هفتم: فعاليت‌هاي اطلاع‌رساني در خصوص پروژه شامل برگزاري سمينارها، كارگاه‌ها، تهيه بروشور، مقاله و موارد مشابه؛
- فصل هشتم: برگزاري مانورها، شبیه‌سازی‌ها و بازی‌های ذهنی مديريت شبکه معابر بحراني
خروجی 2: ارتقاء ظرفيت سازمان مديريت بحران براي تهيه، راه‌اندازي، نگهداري و مديريت طرح‌هاي مربوط به مديريت بحران جامعه محور براي مقابله با زلزله
- بازنگري و بهبود طرح جامع آموزش مديريت بحران
با توجه نیاز موجود در خصوص ارتقاء، بهبود و عملیاتی نمودن طرح جامع آموزش مدیریت بحران که در سازمان تهیه شده بود، با استفاده از تجارب کارشناسان جایکا مورد بازنگری قرار گرفت. در این بخش به منظور سنجش ميزان آگاهي و نگرش شهروندان تهراني در خصوص زلزله و اعمال آن در برنامه های عملیاتی طرح جامع آموزش مدیریت بحران سازمان مطالعات پيمايش اجتماعي صورت پذیرفت. بدین ترتیب ضمن شناسایی گروه های هدف، مواد و ابزار آموزش عمومی مبتنی بر نیازمندی گروه هدف، سرفصل های آموزش، روش ها و نهادهای مسئول و همکار مبتنی بر نیازمندی های گروه های هدف پیش بینی گردید.
- موزه مدیریت بحران (زلزله)
با توجه به نقش موثر موزه زلزله در ارتقاء سطح آگاهی، آموزش و تمرین عملی راهکارهای مختلف پیشگیری، آمادگی و مقابله با پدیده طبیعی زلزله برای شهروندان، طراحی و احداث این مجموعه با همکاری متخصصی ژاپنی که از تجربه و دانش مطلوبی در این زمینه برخوردار می باشند در دستور کار مشترک سازمان و جایکا قرار گرفت. لازم به ذکر است این طرح براساس برنامه پنج ساله اول شهرداری تهران (92-88) که توسط شورای اسلامی شهر تهران تصویب و ابلاغ گردیده، به عنوان یکی از تکالیف این سازمان می باشد.
در این راستا نظر به عملکرد خاص موزه، طراحي معماري، سازه و نيز اقدامات مربوط به طراحي و توليد آيتم هاي نمايشگاهي موزه به موزات یکدیگر آغاز شد. همچنین به منظور آمادهسازی طرح آموزش عمومی و برنامه آموزش در موزه، طرح های مفهومی طبقات، فضاها و تجهيزات مورد نياز موزه بر اساس تجارب سایر کشورها پیش بینی شده است.
خروجی 3: : ایجاد سامانه آزمایشی هشدار سریع زلزله و ارتقاء سامانه تخمین خسارت
- يكي از راهكارهاي موثر در کاهش اثرات و آسیب های ثانویه زلزله در كشورهاي لرزه خيز، استفاده از سامانه هشدار سريع زلزله است كه هم اكنون در برخي كشورها مانند ژاپن، تركيه و ... در حال بهره برداری مي باشد. در این روش با توجه به سرعت بالاي سيگنالهاي الكتريكي و ماكروويو نسبت به سرعت حركت امواج مخرب زلزله، با قرار دادن حسگرهاي شتاب سنج در نزديكي گسل هاي فعال و لرزه زا و ارسال اطلاعات زلزله احتمالي با سيستم هاي مخابراتي، مي توان قبل از رسيدن امواج مخرب زلزله، از رخداد آن مطلع شده و با انجام اقداماتي نسبت به كاهش خسارات مترتب و حفظ جان شهروندان اقدام نمود. در اين راستا به دلیل سوابق روشن کشور ژاپن در بکارگیری این سیستم ها، ايجاد آزمايشي سامانه با استفاده از پتانسيل و ظرفيت كارشناسان و متخصصين داخلي با همراهي متخصصين ژاپني در دستور کار مشترک قرار گرفت.
- به طور کلی اين سامانه از 4 بخش تشكيل شده است كه شامل شبكه پايشي (ايستگاه هاي شتابنگاري) در محدوده گسل مشاء ، سيستم ارتباطي راديويي با برد محدود، نرم افزار تشخيص و هشدار سريع زلزله و درنهايت ابزار خروجي مانند بلندگو و ... مي باشد.
- با توجه به آزمايشي بودن سامانه، پس از بهره برداري از آن (در بازه زماني 3 ساله)، توانمندي و كارايي آن در زمين لرزه هاي روي داده بررسي خواهد شد كه در صورت احصاء نتایج مورد انتظار، عملياتي شدن سامانه در دستور كار قرار خواهد گرفت.
- در بخش برنامه ریزی نیز تهیه طرح بلند مدت ایجاد و عملیاتی نمودن سامانه و احصاء بهره برداران و ذینفعان سامانه هشدار، در دستور کار قرار گرفت.
شایان ذکر است در انجام همکاری های مشترک مورد اشاره، سهم و نقش نیروهای متخصص ایرانی در هر پروژه، به ترتیب و تدریجاً افزایش یافته است. به گونه ای که در پروژه چهارم متخصصین ژاپنی عمدتاً به عنوان ناظر، بر روند انجام فعالیت ها توسط نیروهای این سازمان نظارت می نمودند و اقدامات مشترک در قالب انتقال تکنولوژی تعریف، هدف گذاری و به مورد اجرا گذارده شد.
ذکر این نکته ضروری است در بررسی نهایی پروژه چهارم که بر اساس 5 شاخص تناسب وارتباط، موثر بودن، تاثیر گذاری، اثر بخشی و پایداری پروژه با همکاری کارشناسان ارشد ژاپنی وایرانی انجام گرفت، پروژه مذکور خیلی خوب ارزیابی شد.