واحد پرتال - فریبا نباتی: از زلزله بامداد جمعه 19 اردیبهشت ماه، نام گسل های تهران بار دیگر بر سر زبان ها افتاد. گسل هایی که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب تهران را محصور کرده و احتمال زلزله شدید در شهر را بالا برده است.
گسل‌های جنوب و شمال ری از جمله شاخص‌ترین گسل‌ها در دشت‌های جنوبی تهران هستند. به گفته تاریخ، این گسل ها توسط گروه پژوهش بربریان و همکاران در سال 1983 میلادی با توجه به عوارض مورفولوژیکی معرفی شد و سالها به عنوان یکی از سرچشمه های زمین لرزه های تاریخی جنوب تهران و گزینه ای برای زمین لرزه آینده تهران در نظر گرفته می شد. هر چند در سال 2009 سازمان زمین شناسی با انجام مطالعات جدید، اسکارپهای این گسل(دیواره ایجاد شده در گسل بر اثر لغزش) را غیر گسلی در نظر گرفت.
محدوده جغرافیایی
در مطالعات زلزله شناسی گسل ری به گسل های شمال و جنوب ری دسته بندی شده است. برای گسل های شمال و جنوب ری براساس مطالعات بربریان و همکاران به ترتیب طول 5/16 و 5/18 یا 28 کیلومتر در نظر گرفته شده که به گفته کارشناسان نیاز به تصحیح دارد. گسل جنوب ری در جنوب تهران قرار گرفته است. این گسل در انتهای غربی و شرقی خود دارای قطعات گسسته است و در مورد طول آن در مراجع مختلف اتفاق نظر وجود ندارد. فاصله گسل جنوب ری از گسل شمال ری حدود ۳ تا ۵ کیلومتر است و به نظر می‌رسد ریشه این دو گسل یکی باشد و آنها نشانه‌های سطحی یک گسل باشند. گسل جنوب ری به شکل دیواره کوتاه فرسایش یافته‌ای در جنوب تپه غار روستای قلعه نو رخنمون دارد و شیب آن سمت شمال شهر و حدود ۷۵ درجه حدس زده می‌شود.
گسل جنوب ری(قطعه غربی آن) از غرب اسلامشهر شروع می‌شود و امتداد آن در راستای غرب به شرق وارد مهران آباد در جنوب تهران شده و با تلاقی اتوبان تهران-قم و بزرگراه بهشت زهرا و در محل تلاقی بزرگراه آوینی و بلوار امام خمینی وارد منطقه ۲۰ تهران(جنوبی‌ترین منطقه شهر تهران) می‌شود. مسیر این گسل از شمال مقبره شاه عبدالعظیم و به موازات خیابان ۲۴ متری شهر ری بوده که پس از تقاطع با جاده تهران-ورامین از منطقه ۲۰ شهر تهران خارج می‌شود. در ادامه این گسل در امتداد جاده امین آباد در پای ارتفاعات بی بی شهربانو به انتهای قطعه شرقی خود می‌رسد.
گسل شمال ری متشکل از چند بخش منفصل در راستای غربی – شرقی است که طول جمع آنها بیش از ۱۵ کیلومتر است و از سمت غربی بعد از محل تقاطع بزرگراه سعیدی با آزادگان شروع می‌شود و در جنوب مناطق ۱۹ و ۱۶ قرار گرفته است. در ادامه به سمت شرق، پس از گذر از محل تقاطع آزادگان با بزرگراه بهشت زهرا(س) و عبور از بازار آهن فروشان تهران و در شرق این منطقه وارد منطقه ۲۰ شهر تهران می‌شود.
گسل شمال ری در منطقه ۲۰ تهران، پس از تلاقی با بلوار امام خمینی، خیابان فداییان اسلام در سمت شمال بلوار بسیج در سمت شرقی با نزدیک شدن به تپه‌های بی‌بی شهربانو با خمشی به سوی شمال تا محدوده پارک آبی آزادگان ادامه پیدا می‌کند. این گسل جزو گسل‌های اصلی محسوب می‌شود و از همین رو، برای این گسل حریم تعیین شده است.
ردپای گسل ری در تاریخ زلزله شهر
در مقاله «ساختارهای خطی جنوب تهران(سری گسل‌های ری- کهریزک): پرتگاه گسل یا پدیده‌ای زمین‌ریخت‌شناختی؟» منتشر شده در سایت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، گفته شده تاکنون پژوهش های نوین نوزمین ساختی با بهره گیری از طیف گسترده ای از دانش روز مبتنی بر پارینه لرزه شناسی و ژئوفیزیک هرگز موفق به تایید وجود چنین ساختار گسل و لرزه زا در گستره جنوبی تهران نشدند اما برپایه نوشتارهاي تاريخي بربریان و همکاران (1371 الف و 1375) در سال هاي دور این منطقه زمين لرزه هاي بزرگي چون زمين لرزه هاي 1665 (M 6.5) ، 1830 (M 7.1) ، 958 (M 7.7) ، 856 (M 7.9) .م را تجربه کرده است.
به گفته منابع تاریخی در سال 856 ميلادي (241 ق) قدرت زمین لرزه به قدری بود که در ري خانه‌هاي بسياري ويران شد و شمار زيادي تلفات به بار آورد. آنگونه که در تاریخ ثبت شده، لرزه در قم و كاشان، به شدت حس شده و شايد هم قدري آسيب رسانده باشد. پس‌لرزه‌ها به مدت يك ماه ادامه داشت. همچنین زلزله دیگری در ژانويه 864 ميلادي (ذيحجه 249) به ري خسارات زیادی وارد کرد، خانه‌هاي بسیاری را ويران کرد و تلفات زیادی بر جای گذاشت. بازماندگان شهر را ترك كرده و در دشت‌هاي پيرامون ساکن شدند.
احتمال لرزیدن تهران با گسل ری بر پایه مطالعات «جایکا»
خطر زمین لرزه در شهر تهران موضوع جدیدی نیست. این خطر با توجه به واقع شدن دشت تهران در کمربند لرزه خیز البرز و سابقه تاریخی رخداد زمین لرزه های شدید در محدوده شهر باستاني ري و نواحي شمالي آن همواره وجود دارد. اين بخش از البرز در گذشته داراي سابقه زمين لرزه‌هاي مخرب بوده و محدوده شهر تهران بعد از زمين لرزه مخرب سال 1177 ميلادي كه شهر باستاني ري را بطور كامل نابود كرد، شكل گرفت.
براساس مطالعات آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن«جایکا» بر روی گسل‌های عمده تهران و اسناد تاریخی زلزله‌هایی که از سال ۷۴۳ میلادی در تهران واقع شده که پس از ۱۸ ماه تحقیق و مطالعه در آذر ماه سال ۱۳۷۹ تحت عنوان «ریز پهنه بندی لرزه ای تهران بزرگ» انتشار یافت، این گروه سه سناریو در زمینه فعال شدن سه گسل اصلی شهر تهران و یک سناریو برای فعال‌شدن گسل‌های پنهان در زیر لایه‌های رسوبی شهر تهران ارائه می‌دهند. به این ترتیب، چهار مدلی که برای سناریوی زلزله‌ها در نظر گرفته شد، شامل مدل گسل ری، مدل گسل شمال تهران، مدل گسل مشا و مدل شناور است.
براساس این مطالعات انرژی تخلیه شده از گسل ری نزدیک به ۷ ریشتر است. در سناریوی زلزله مدل گسل ری، منطقه جنوبی شهر شدت زلزله ۹ و منطقه شمالی آن شدت زلزله بین ۷ تا ۸ احساس می‌شود.
براساس این مطالعات در صورت فعال شدن گسل ری شاهد گسترده‌ترین تلفات خواهیم بود. در منطقه ۱۵ به علت تعداد زیاد جمعیت ساکن، تلفات بسیار وسیع خواهد بود. نسبت تلفات به کل جمعیت در مناطق ۱۱ و ۱۲ به ۱۵ تا ۲۰ درصد خواهد رسید؛ چراکه در این مناطق شمار ساختمان‌های آسیب پذیر بسیار زیاد است و شدت زلزله نیز در مقیاس مرکالی به ۹ می‌رسد.
این گروه در مدل گسل ری اعلام می کنند در صورتی که زلزله تهران به خاطر فعال شدن گسل ری باشد ۴۸۰ هزار ساختمان در تهران آسیب جدی می بینند. بیشترین تعداد ساختمان های آسیب دیده در منطقه ۱۵ خواهد بود. نسبت ساختمان خسارت دیده به ساختمان های سالم در مناطق ۱۱، ۱۲، ۱۶ و ۲۰ مقدار بسیار بالایی در حدود ۸۰ درصد است. دلیل این نسبت بالای خسارت، وجود ساختمان های آسیب پذیر فراوان و جنبش لرزه ای نیرومند (با شدت ۹ مرکالی) در این مناطق است. در مجموع به نظر می رسد شناخت بیشتر از این گسل شامل پتانسیل لرزه خیزی، موقعیت دقیق و پیامدهای لرزه خیزی آن نیاز به مطالعات جدید دارد.
