منتشر شده در روزنامه همشهری به تاریخ 10 اردیبهشت ماه 1399

بحران های بیولوژیک و مدیریت آن در گفت و گو با یکی از تدوین کنندگان نخستین طرح جامع مدیریت بحران:

مدیریت بحران های بیولوژیک طرح جامع می خواهد

واحد پرتال – فریبا نباتی: مدت زمان چندانی از شیوع ویروس کووید-19 نمی گذرد اما در همین مدت، گستره شیوع آنقدر زیاد بوده که اغلب کشورها را با بحران مواجه کرده. با گذشت بیش از دو ماه از شیوع کرونا در ایران و جهان، همچنان بایدها و نبایدها درباره کم و کیف مدیریت این بحران چالش جدی به حساب می آید. ساختار مدیریت بحران در ایران عمدتا بر مبنای مدیریت بحران های ناشی از سوانح طبیعی چون سیل و زلزله شکل گرفته و قانون جدید مدیریت بحران که در آن به صورت جامع تر مدیریت بحران ترسیم شده هنوز در مرحله تدوین دستورالعمل های اجرایی است و همچنان مدیریت بحران در کشور به جایگاه واقعی خود دست نیافته و ساختارها و ابزارهای مناسب برای آن شکل نگرفته یا تکمیل نشده است. ورود مدیریت بحران در این عرصه مقوله ای تازه و تجربه ای نو به شمار می آید که درس آموخته های آن و بررسی چالش های آن می تواند راهگشای آینده مدیریت بحران در مواجهه با بحران های بیولوژیک باشد. در گفت و گو با دکتر وحید حسینی جناب، متخصص مدیریت بحران و از تدوین کنندگان نخستین نسخه طرح جامع مدیریت بحران تهران و طرح جامع مدیریت بحران کشور، تلاش کردیم به کند و کاو در این خصوص بپردازیم.

با توجه به این نکته که ما تجربه مدیریت بحران یک بیماری فراگیر(اپیدمی) را تا پیش از شیوع کرونا نداشتیم چقدر سازمان های دخیل در مدیریت شهری و مدیریت خدمات اضطراری می توانند خود را به روز و صحیح عمل کنند؟ به ویژه اینکه ساختار مدیریت بحران در ایران عمدتا شامل مقابله با بلایایی طبیعی است.

در تاریخ کشورمان اپیدمی های بزرگی داشتیم، مثل، طاعون،  وبا و حتی آنفولانزا. در واقع در دهه های اخیر با این موضوع مواجه نبودیم و برای همین برایمان جدید است. ضمن اینکه بحث مدیریت بحران به شکل آکادمی و -+لمی بحثی است که در دهه 70 میلادی شروع شد و چون در آن زمان جنگ سرد مطرح بود بیشترین رویکرد مدیریت بحران اقدامات پدافند غیرعامل بود به علاوه آمادگی در برابر حوادثی مانند سیل و زلزله و طوفان. امروزه خطرات به دو دسته تقسیم می شود یکسری ناشی از طبیعت است و یکسری هم انسان ساخت است. در زمان های مختلف بحث اپیدمی ها را در جهان داشته ایم و هم بحث حملات بیوتروریستی مانند آنچه که در مترو توکیو اتفاق افتاد و طی یک عملیات تروریستی ناشی از پخش گاز شیمیایی چندین نفر کشته شدند. بسیاری از اپیدمی ها مانند آنفولانزای پرندگان ناشی از طبیعت است و به همین دلیل مدیریت بحران می تواند برای کنترل آن وارد میدان شود و اقدامات لازم در زمان پیشگیری و آمادگی و پس از بحران(پسا بحران) دخیل باشد. از جمله این اقدامات آمادگی های سازمانی، ساختارسازی، ایجاد تیم های مناسب در هر سازمان است.

شما از تجربه اپیدمی بیماری ها در گذشته گفتید، چرا این تجربه این بار و در همه گیری کرونا به کار ما نیامد؟ آیا این تنها به دلیل جدید بودن ساختار مدیریت بحران است  یا دلایل دیگری دارد؟

شکل گیری ساختار مدیریت بحران در کشور ما به اوایل سال 80 برمی گردد. اولین کشور در غرب آسیا بودیم که این ساختار را تشکیل دادیم هنوز برخی از کشورها این ساختار را ندارند. منتها دهه اول دهه ساختارسازی بود ما باید از این ساختارسازی به برنامه ریزی های استراتژیک و اقدامات عملیاتی برسیم. مقداری این سیر در کشورمان کند انجام می شود. در بحران کرونا همه دنیا به موقع وارد مقوله پیشگیری نشدند شاید چون ماهیت مسائل بیولوژیک این است، کمتر اتفاق می افتد و هم جامعه توقع وقوع این بحران را نداشت خیلی این آمادگی در جوامع وجود نداشت. برای مدیریت بحران هایی مشابه کرونا لازم بود همه دستگاه ها و نهادها آمادگی داشته باشند. مسئله دیگر اینکه بعد از گذشت از یک بحران، آموخته های آن به علت عدم مستندسازی و به کار بستن شیوه هایی چون تهیه دستورالعمل ها و شیوه نامه های جدید فراموش و از اولویت خارج می شود. اگر مثلا ژاپن در زلزله خوب عمل می کند به دلیل این است که زلزله یک مسئله روزمره در این کشور است و همواره در حال تجربه آن هستند. 

پدیده های بیولوژیک و نوپدید باید جزو اولویت های سازمان ها در ایران قرار بگیرد. چرا که به دلیل جدید بودن می تواند آسیب های بسیار و جبران ناپذیری به کشور تحمیل کند.

در کشور ما وزارت بهداشت متولی درمان و پاسخ به بحران اپیدمی ها است. به نظر شما چقدر ساختار این بخش متناسب برای مدیریت همچینن بحران هایی است و می تواند به تنهایی از آن عبور کند؟

بله ساختارهایی دارند که بخواهند به این حوادث پاسخ دهند. منتها این که در همه بیمارستان ها و همه دانشگاه های علوم پزشکی به اندازه کافی نیرو، تجهیزات و تیم های متخصص و آموزش دیده داشته باشیم که بتواند با این حجم از اپیدمی مبارزه کند وجود ندارد. تنها در بیمارستان های نظامی به دلیل شرح وظایف شان با این ساختار تشکیل شده اند اما این کافی نیست. یک بحث دیگری هم که هست اینکه سازمان های همکار و سازمان هایی که باید در این حوادث از مراکز اصلی پشتیبانی کنند باید آماده  و آموزش های لازم را فرا گرفته باشند.

حتی می توان با بخش خصوصی قراردادهایی تنظیم کرد تا در آینده از ظرفیت آنها بهره برد. برای اینکه این آماده سازی صورت بگیرد باید تمام این بخش ها را در طرح جامع هماهنگ کرد.

اساسا در بحران هایی که متولی خاص دارد مانند همین بحران کرونا که وزارت بهداشت متولی آن است چطور می توان این سهم و نقشی که گفتید را ایجاد کرد؟

ما باید طرح جامع مدیریت بحران های بیولوژیک داشته باشیم و در این طرح باید وظایف تمام نهادهای مرتبط مشخص شده باشد و براساس این چارچوب عمل شود.

به جز تهیه طرح جامع چه راهکارهای دیگر میان سازمانی می توان برای هم افزایی در مدیریت بحران کرونا اندیشید؟

در طرح جامع می توان  نقش درست را مشخص کرد. ولی اگر بخواهیم به کوتاه ترین و ارزان ترین راه دسترسی داشته باشیم ارتقای آمادگی جامعه است. آموزش هایی که به مردم داده می شود بسیار موثر است هم برای جامعه و هم مسئولان.

مثلا می بینیم تهیه دستورالعمل ها و ارائه آموزش های مرتبط با بهداشت فردی الان به مهم ترین فعالیت های سازمان بهداشت جهانی تبدیل شده. همچنین اگر زنجیره انتقال فردی را قطع کنیم می توانیم  قدم بزرگی برداریم. ضمن اینکه الان از لحاظ برخورداری از تجهیزات در مضیقه هستیم اگر تجهیزات تشخیص بیماری و آلودگی در سازمان های مختلف تقویت شود و غربالگری بیماری به صورت رایج ایجاد شود می توان در کنترل بیماری موفق بود.

پیش از ورود کرونا به ایران چه برنامه ریزی هایی لازم بود تا اکنون بتوانیم پاسخ مناسب به حل بحران داشته باشیم؟

آموزش هایی برای موضوعات و بیماری های بیولوژیک داشتیم حتی در برخی صنایع جزو کد دوره های مرتبط است. آموزش ها وجود داشت اما محدود بود و جزو اولویت ها قرار نداشت و متاسفانه تا روزی که  همه گیری اتفاق نیفتد مورد توجه قرار نگرفت. ظاهرا در همه نقاط دنیا همین طور بوده، به نظرم فرصت از این به بعد را نباید از دست دهیم. اگر سازمان ها ساختار عملیاتی،کارکنان تیم عملیاتی، تجهیزات عملیاتی، فضای عملیاتی و زیرساخت های عملیاتی ندارند  باید این 5 حوزه را سریع تر تقویت کنیم.

به نظر می رسد ما همچنان در پله اول بحران کرونا هستیم ضمن اینکه می دانیم از این به بعد برای مواجهه با چنین بحران هایی باید آمادگی داشته باشیم، چه درس های دیگری تا این مرحله از بحران کرونا می توانیم بیاموزیم؟

مواجهه با کرونا نشان داد ساختارهای ما همچنان ضعف دارند و ساختاری متوسط هستند. مهم ترین درسی که این اپیدیمی یاد داد این بود که بدون آمادگی و مشارکت مردم عملا اتفاقی نمی افتد. حتما در آینده باید مشارکت مردم را بیشتر جذب کنیم. شاید یکی از علت های اینکه مقابله دیر نتیجه می دهد و کارها کند پیش می رود این است که کسب و کار در زمان بیماری های ویروسی در دنیا تعریف نشده است. وقتی کسب و کار از شرایط خود خارج می شود مردم تبعیت کامل را ندارند و این می تواند زنجیره انتقال را تقویت کند. لازم است برای هر کسب و کاری طرح تداوم کسب و کار داشته باشیم، آموزش مجازی و زیرساخت مناسب آن مورد توجه قرار گیرد، وابستگی به توانمندی داخلی در زمانی که کشورهای دیگر خود مشکل دارند و نمی توانند به ما کمک کنند مسئله مهمی است. باید برای غلبه بر این کاستی برخی تغییرات ساختاری پیش بینی شود.

مدتی است این بحث مطرح می شود که هر کشوری باید برنامه ملی مستقل برای مدیریت بحران داشته باشد؟ به نظر شما این بحث چقدر می تواند درست باشد و این برنامه ملی به تنهایی برای حل بحران یک کشور کافی خواهد بود؟

در ساختار مدیریت بحران ما تنها وزارتخانه ای که برنامه ریزی منابع سازمانی (ERP) دارد وزارت بهداشت است در بقیه نهادها همچین وضعیتی تعریف نشده است. ما باید یک برنامه ملی پویا داشته باشیم. لازم است هر سازمانی برنامه و دستورالعمل ملی مشخص تهیه کند و بعد ما یک برنامه بالاتر داشته باشیم که بتوانیم این نهادها را با هم هماهنگ کنیم.

مدیریت شهری در کلانشهرها در بخش های مختلف همچون حمل و نقل، خدمات عمومی و انتظامات و ... در مدیریت بحران کرونا تا الان چگونه عمل کردند و چه نمره ای گرفتند؟

با توجه به شرایط کشور شاید نمره ای که بتوانیم به این بخش بدهیم پنجاه پنجاه باشد. ببینید توقع ما از این بخش زیاد است توقع داریم به محض شروع بحرانی مانند اپیدمی و پاندمی این نهادها به موقع وارد عمل شوند. لازم است برای آمادگی در برابر بحران های مشابه بیشتر برنامه ریزی کنیم. تا امروز بیشترین بار روی دوش مقابله بود مقابله بهینه نیست، هزینه بیشتر، تلفات و عوارض دارد.