مقدمه

حوادث طبیعی گوناگونی کشور ایران را تهدید میکند، تا جاییکه ایران را یکی از حادثه‌خیزترین کشورهای جهان میدانند. هرساله شاهد حوادث و سوانحی هستیم که خسارات جانی و مالی در مناطق مختلف کشور برجا میگذارد. این خسارات علاوه بر تحمیل هزینههای هنگفت مالی، موجب نگرانی و تشویش در سطح جامعه شده و امنیت روانی آن را بهمخاطره میاندازد.
از سویی برای ایجاد توسعهی پایدار همسو و هماهنگ با سایر برنامههای رشد و توسعه در هر جامعهای، باید برنامهی جامعی برای مدیریت مخاطرات و پیشگیری و مقابله با آن طراحی، تدوین و اجرا شود. همچنین اجرایی نمودن راهبردهای آن، مستلزم درک خطر، مشارکت مردم و ارتقای آگاهی و دانش اقشار مختلف جامعه است.
مدرسه بهعنوان مکانی که دانشآموزان زمان زیادی در آن حضور دارند، باید محیطی ایمن و به دور از تهدید و مخاطرات باشد. بهگونهای كه والدين، با آرامشِ خاطر، فرزندان خود را به مدرسه بسپارند و دانشآموزان بهعنوان یکی از اقشار کلیدی و مؤثر بر تغییر نگرش خانواده و جامعه، بدون نگرانی از بروز حوادث و آسيبهای احتمالی به تحصیل و بالندگی بپردازند.
اهمیت این قشر از جامعه تاحدی است که در اصول دهگانهی برنامهی راهبرد جهانی سازمان ملل متحد  برای كاهش سوانح و نیز اهداف هفتگانهی چارچوب جدید بینالمللی   نيز به اين موضوع پرداخته شده و بر ارزیابی ایمنی مدارس، تنظیم برنامههای درسی و آموزشی در خصوص کاهش خطرپذیری بلایا، ترويج و گنجاندن دانش كاهش مخاطرات و اثرات بلايا در برنامههای درسی مدارس در همهی سطوح تأكيد شده است.
سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با توجه به ويژگیهای جغرافيايی كشور و بهويژه شهر تهران در مسئلهی مدیریت بحران، بر اساس وظایف ذاتی خود، با همکاری و مشارکت مستقیم اداره کل آموزش و پرورش شهر تهران، اقدام به تدوین، برنامهریزی و اجرای طرح «مدرسه آماده» نموده است.
«مدرسه آماده» قصد دارد تا با همراهی و همدلی تمامی مسئولان و ذینفعان در جهت ایجاد محیطی امن و مطمئن برای تعلیم و تربیت فرزندان امروز و آیندهسازان فردای این کشور، گامی موثر بردارد.

اهداف طرح

هدف اصلی

•   ارتقای آمادگی، ایمنی و توانمندسازی مدارس شهر تهران برای مقابله با حوادث.

اهداف فرعی

•   ایجاد زمینه مناسب مشارکت و همکاری سازمان یافته شهروندان، سازمانها و نهادهای مسئول در حوزه مدیریت بحران؛
•   تهیه ی سند کاهش خطرپذیری مدارس شهر تهران؛
•   بهبود و توسعهی عدالت آموزشی؛
•   تغییر سبك زندگی شهروندان در راستای ترویج و ارتقای فرهنگ تابآوری در برابر سوانح؛
• افزایش مهارت فردی پرسنل مدارس و دانشآموزان در مواجهه با حوادث؛
•   تقویت ساختارهای فعالیت و مشاركت گروهی پرسنل و دانشآموزان مدارس.

 مدرسه آماده

   مدرسهای است كه آسیبپذیری آن به حداقل رسیده، توان مقابله با حوادث را داشته، كمترین تلفات و خسارات را متحمل شده و در کوتاهترین زمان، کارآیی مؤثر خود را بازیابد.

مدرسه‌ی آماده دارای ویژگیهای زیر است:

•  همه‌ی پرسنل آن آموزشهای عمومی لازم را فراگرفته‌اند؛
• همه‌ی دانش‌آموزان آموزشهای مرتبط را فراگرفته‌اند؛
• مخاطرات آن شناسایی شده است؛
•  دارای برنامه‌ی منسجم كاهش خطرپذیری است؛
•  این مدرسه با خانوادهی دانشآموزان و سازمانهای خدمات اضطراری، در اجرای این طرح همکاری نموده و ارتباط دوسویه و مؤثر دارد؛
•  یک مدرسه آماده به اقلام مورد نیاز برای مقابله با حوادث تجهیز شده است.

معرفی طرح

طرح «مدرسه آماده» طی سه مرحله زیر اجرا میشود:

• 1 مرحله اول: آموزش پرسنل و تشکیل گروه مدیریت بحران مدرسه؛ شامل:
  • آموزش نمایندهی مدیریت بحران مدرسه؛
  •  آموزش پرسنل مدرسه؛
  •  تشکیل گروه مدیریت بحران مدرسه؛
  •  برگزاری مانور.
• 2 مرحله دوم: کاهش خطرپذیری مدرسه؛ شامل:
  • شناسایی و تهیه‌ی سند مخاطرات؛
  •  تهیه برنامه‌ی كاهش خطرپذیری؛
  •  اجرای برنامه‌ی كاهش خطرپذیری؛
  • تكمیل بانك اطلاعات دانش‌آموزان، از نظر سلامت و مهارت؛
  •  تجهیز مدارس به اقلام مورد نیاز برای مقابله با حوادث.
• 3 مرحله سوم: آموزش دانش‌آموزان و والدین؛ شامل:
  • آموزش عمومی دانش‌آموزان در مدرسه؛
  •  اردوی نیم روزه دانش‌آموزان در محل پایگاههای ویژهی مدیریت بحران مناطق22گانه؛
  • اردوی دوروزه‌ی دوام دانش‌آموزی(اردوی تخصصی دانش‌آموزان)؛
  • اهدای بسته‌ی فرهنگی، ویژه‌ی اولیای مدرسه، دانش‌آموزان و خانواده‌ی آنها.

اهدای بسته‌ی فرهنگی، ویژهی اولیای مدرسه، دانش‌آموزان و خانواده‌ی آنها.

آموزش نمایندهی مدیریت بحران مدرسه

انتخاب مدارس بر اساس شاخصهای اعلام شده از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و اداره كل آموزش و پرورش شهر تهران صورت میپذیرد و انتخاب نمایندهی مدیریت بحران، توسط مدیر هر مدرسه انجام خواهد شد.
نمایندهی مدیریت بحران مدرسه:
  از اركان مهم اجرای طرح در مدارس شهر تهران، انتخاب و معرفی نمایندهای دارای اختیار لازم، علاقهمند و فعال از هر مدرسه به عنوان نماینده مدیریت بحران و پدافند غیرعامل مدرسه است. حضور فعال در دورههای آموزشی مرتبط، به روزنگهداری اطلاعات مدرسه در سامانه مدیریت طرح، آغاز و پیگیری تداوم اجرای بخشهای مختلف طرح در مدرسه، هماهنگی با ستاد مدیریت بحران منطقه، آموزش عمومی دانش آموزان و ... از جمله فعالیتهای مورد انتظار از نمایندگان مدیریت بحران مدارس است.
دورهی آموزشی نمایندهی مدیریت بحران مدرسه
  با توجه به انتظارات پیشبینی شده در این طرح برای نمایندگان مدیریت بحران مدرسه، یك دورهی كوتاه مدت آموزشی   تعریف شده است. مشاركت فعال نمایندگان مدارس در این آموزشها، برای دریافت حكم فعالیت و اجرای طرح در مدرسه، ضروری است. عنوانهای آموزشی این دوره به شرح زیر است:
آموزش پرسنل مدرسه
پس از آموزش نمایندهی مدیریت بحران، آموزشهایی نیز برای تمامی پرسنل هر مدرسه در نظر گرفته شده است، که به صورت حضوری و مجازی ارائه میشود. این آموزشها به مدت 18ساعت، با هماهنگی نمایندگان مدارس و ستاد مدیریت بحران مناطق انجام میشود و شامل سرفصلهای زیر است.
نماینده‌ی مدیریت بحران مدرسه پس از توجیه طرح برای پرسنل مدرسه، کارگاههای پناهگیری و تمرین تخلیه اضطراری و همچنین شرایط بحران را با همه پرسنل تمرین میکند. دو سرفصل اطفای حریق و کمکهای اولیه، با هماهنگی ستاد مدیریت بحران منطقه در هر یک از مدارس برگزار خواهد شد.
تشکیل گروه مدیریت بحران مدرسه
   پس از پایان دورههای آموزشی نمایندگان مدیریت بحران و پرسنل مدرسه، گروه مدیریت بحران مدرسه با ساختار زیر  تشكیل میشود. پس از تشكیل گروه، تفكیك فعالیتهای قبل، هنگام و پس از وقوع حادثه برای اعضاء گروه تشریح خواهد شد.

آموزش نمایندهی مدیریت بحران مدرسه
انتخاب مدارس بر اساس شاخصهای اعلام شده از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و اداره كل آموزش و پرورش شهر تهران صورت میپذیرد و انتخاب نمایندهی مدیریت بحران، توسط مدیر هر مدرسه انجام خواهد شد.
نماینده‌ی مدیریت بحران مدرسه:
  از اركان مهم اجرای طرح در مدارس شهر تهران، انتخاب و معرفی نمایندهای دارای اختیار لازم، علاقهمند و فعال از هر مدرسه به عنوان نماینده مدیریت بحران و پدافند غیرعامل مدرسه است. حضور فعال در دورههای آموزشی مرتبط، به روزنگهداری اطلاعات مدرسه در سامانه مدیریت طرح، آغاز و پیگیری تداوم اجرای بخشهای مختلف طرح در مدرسه، هماهنگی با ستاد مدیریت بحران منطقه، آموزش عمومی دانش آموزان و ... از جمله فعالیتهای مورد انتظار از نمایندگان مدیریت بحران مدارس است.
دورهی آموزشی نمایندهی مدیریت بحران مدرسه
  با توجه به انتظارات پیشبینی شده در این طرح برای نمایندگان مدیریت بحران مدرسه، یك دورهی كوتاه مدت آموزشی   تعریف شده است. مشاركت فعال نمایندگان مدارس در این آموزشها، برای دریافت حكم فعالیت و اجرای طرح در مدرسه، ضروری است. عنوانهای آموزشی این دوره به شرح زیر است:

آموزش پرسنل مدرسه
پس از آموزش نمایندهی مدیریت بحران، آموزشهایی نیز برای تمامی پرسنل هر مدرسه در نظر گرفته شده است، که به صورت حضوری و مجازی ارائه میشود. این آموزشها به مدت 18ساعت، با هماهنگی نمایندگان مدارس و ستاد مدیریت بحران مناطق انجام میشود و شامل سرفصلهای زیر است.

نمایندهی مدیریت بحران مدرسه پس از توجیه طرح برای پرسنل مدرسه، کارگاههای پناهگیری و تمرین تخلیه اضطراری و همچنین شرایط بحران را با همه پرسنل تمرین میکند. دو سرفصل اطفای حریق و کمکهای اولیه، با هماهنگی ستاد مدیریت بحران منطقه در هر یک از مدارس برگزار خواهد شد.

تشکیل گروه مدیریت بحران مدرسه
   پس از پایان دورههای آموزشی نمایندگان مدیریت بحران و پرسنل مدرسه، گروه مدیریت بحران مدرسه با ساختار زیر  تشكیل میشود. پس از تشكیل گروه، تفكیك فعالیتهای قبل، هنگام و پس از وقوع حادثه برای اعضاء گروه تشریح خواهد شد.

  گروه مدیریت بحران مدرسه با عضویت 3 تا 12 نفر از پرسنل مدرسه با توجه به پیشنهادات نمودار بعد  و تعداد دانش آموزان طبق جدول بعد، تشكیل میشود.

 

نکات قابل توجه:

• همواره مسئول عملیات، جانشین فرمانده خواهد بود.
• در مدارس دارای بیشتر از 650 دانش آموز، دو جانشین برای فرمانده انتخاب شود.
• در بخشهایی که بیش از دو نفر عضو هستند، یک نفر به عنوان مسئول انتخاب شود.
• در مدارس تا 150 دانش آموز، وظیفهی ارتباطات را شخص فرمانده برعهده دارد.

تفكیك فعالیتهای گروه مدیریت بحران مدرسه در چرخهی مدیریت بحران

• 1 در شرایط عادی (قبل از بحران)
  • شناسایی خطرات بالقوه و افزایش ایمنی؛
  • بررسی سیستمها و تاسیسات الکتریکی و گرمایشی؛
  • بررسی سیستم اعلان و اطفای حریق؛
  • مقاومسازی اجزای غیر سازهای؛
  • ارزیابی امکانات (مالی و انسانی) موجود؛
  • مکانیابی مراكز تخلیهی امن اضطراری دانشآموزان و ساماندهی مسیر و محل تخلیهی اضطراری؛
  • تهیهی اطلاعات کلی و کلیدی از مدرسه و دانش آموزان، به روزرسانی و ارائهی آن به سازمانهای مربوط؛
  • ذخیرهی تجهیزات و اقلام امدادی، دارویی و غذایی در مکانی امن در مدرسه؛
  • اجرای تمرین و مانور در مدرسه به صورت ادواری و منظم؛
  • ارتباط مستمر با سازمانهای امدادی و ستاد مدیریت بحران منطقه و ناحیه؛
  • آموزش مستمر معلمان، دانش‌آموزان و کارکنان مدرسه.
• 2 در شرایط بحرانی (اجرای برنامه واکنش اضطراری)
  • قطع شریانهای آب، برق و گاز؛
  • انتقال بهموقع دانشآموزان به محلهای تخلیهی امن اضطراری داخل و یا بیرون از مدرسه، بر اساس تشخیص فرمانده گروه مدیریت بحران؛
  • اطفای حریقهای قابل كنترل؛
  • حفظ ایمنی دانشآموزان؛
  • امداد و کمکهای اولیه به مصدومین؛
  • برقراری ارتباط و اطلاعرسانی به والدین دانشآموزان؛
  • مراقبت و نگهداری دانشآموزان تا زمان حضور والدین و یا سپردن آنها به مراکز مسئول بعد از 48 ساعت؛
  • اطلاعرسانی به نیروهای امدادی در خصوص وضعیت، تعداد و مشخصات افراد نیازمند رسیدگی؛
  • جلوگیری از ورود و خروج بدون هماهنگی.
• 3 در شرایط بعد از مقابله و عادی شدن وضعیت (بازتوانی و تداوم فعالیت)
  • تهیه‌ی گزارش در خصوص میزان خسارات وارده به مدرسه و مكاتبه با مراكز مسئول؛
  • برگزاری جلسهی مشترك با اولیای دانشآموزان و تهیهی برنامه اقدامات مرتبط؛
  • بررسی وضعیت افراد آسیبدیده و انجام فعالیتهای مرتبط نظیر: حمایت روانی، پشتیبانی، اقدامات اجرایی و اداری؛
  • تلاش در جهت تداوم فعالیتهای عادی مدرسه؛
  • امكانسنجی بهرهبرداری از فضای مدرسه در صورت تعیین آن به عنوان مكان تخلیه امن محلی ساكنین محله.

برنامه‌ی واکنش در شرایط اضطراری

در این برنامه وظایف اعضای گروه مدیریت بحران مدرسه در هنگام هر یک از مخاطرات در جدول (صفحه بعد) مشخص شده است .
برگزاری مانور
پس از برگزاری دورههای آموزشی پرسنل و تشکیل گروه مدیریت بحران مدرسه، برنامه‌ی تمرین و مانور با نقش محوری گروه مدیریت بحران، مشاركت حداكثری دانشآموزان، پرسنل مدرسه و حضور نهادهای تخصصی امدادی، با هدف نهادینه‌سازی آموزش‌های ارائه شده در هریك از مدارس اجرا خواهد شد.
به طور کلی برنامههای تمرین و مانورهای حوادث در مدرسه، باید از روند کلی زیر پیروی کند:

• آشنا نمودن معلمان و دانشآموزان با نحوه اثر حوادث گوناگون، حجم و میزان خسارات احتمالی؛
• آشنا نمودن معلمان و دانشآموزان با نحوه پناه گرفتن، محافظت از خود در حین زلزله، نحوهی مقابله با خطرات ناشی از وقوع زلزله نظیر آتش سوزی، مصدومیتها و برنامه خروج اضطراری؛
• هدفگذاری، تدوین، تمرین و آزمودن اجزای برنامههای مقابله، مانند: برنامه امداد و کمکهای اولیه یا برنامهی خروج اضطراری؛
• برگزاری مانور پناهگیری، تخلیهی امن اضطراری و اطفای حریق به صورت سالیانه؛
• ارزیابی و بررسی تمرینها و مانورهای برگزار شده و شناسایی نقاط ضعف و قوت برنامه.

مرحله دوم:کاهش خطرپذیری مدرسه

کاهش خطرپذیری یكی از مراحل مهم طرح مدرسه‌ی آماده است. این مرحله شامل بخشهای زیر است:

شناسایی خطرات و تهیه‌ی سند مخاطرات مدرسه
 اولین گام برای کاهش خطرپذیری، شناسایی مخاطرات و تکمیل سند مخاطرات مدرسه است. در این راستا ضروری است بازدیدهای ایمنی و بررسی وضعیت مدرسه با همكاری گروه مدیریت بحران انجام شود. گزارش مربوط به نتایج بازدیدها و توصیههای كارشناسی مرتبط، در تدوین برنامه كاهش خطرپذیری مدرسه استفاده میشود. ارزیاب آتشنشانی با هماهنگی ستاد مدیریت بحران منطقه و با همراهی گروه مدیریت بحران مدرسه تکمیل این سند را بر عهده دارند.

تهیه‌ی برنامه كاهش‌خطرپذیری
مدارس به تناسب احتمال وقوع مخاطره و شدت خسارات در سه سطح سبز، زرد و قرمز، دستهبندی شده و برنامه كاهش خطرپذیری براساس نتایج ارزیابی انجام شده، تهیه میشود.
برنامهی كاهش خطرپذیری، دستورالعمل و برنامهای است كه بخش مهمی از فعالیتهای گروه مدیریت بحران مدرسه، به انضمام راهكارها و توصیههای خاص، در آن مشخص شده و به فرماندهی گروه مدیریت بحران (مدیر مدرسه) ارائه میگردد. شناسایی نقاط قوت و ضعف موجود از بخشهای مهم این برنامه است.
همچنین تدوین فرآیند حذف یا كاهش عوامل تشدید خسارت در صورت وقوع حادثه در مدرسه، باید در نظر گرفته شود.
این برنامه باید ترتیب و شکل اجرای موارد زیر را مشخص كند:

• اصلاح عیوب فنی تأسیسات گرمایشی، سرمایشی و برقی؛
• بررسی صحت عملكرد سیستم اعلان و اطفای حریق؛
• ساماندهی مسیر و محل تخلیهی اضطراری؛
• مقاومسازی اجزای غیرسازهای؛
• افزایش ایمنی آزمایشگاهها، کارگاهها و کلاسهای درس.

اجرای برنامه‌ی کاهش‌خطرپذیری

اجرای برنامه‌ی كاهش خطرپذیری، بر عهده‌ی گروه مدیریت بحران مدرسه  است. گروه میتواند با همکاری سازمان آتش نشانی و ستاد مدیریت بحران منطقه، این برنامه‌ی زمانبندی شده را اجرا کند.

تكمیل بانك اطلاعات دانش‌آموزان

وضعیت سلامت دانش‌آموزان و نیازهای خاص برخی از  آنها در مواقع اضطراری، از جمله موارد مهم در تهیه‌ی بانك اطلاعات دانش‌آموزان مدرسه است.
این اطلاعات باید با مسئولیت مشخص یكی از پرسنل و تعیین جانشین مطلع، به صورت مستمر مورد بازبینی و به روز رسانی قرار گرفته و در زمان ضرورت، قابل دسترسی و بهره برداری باشد.

 تجهیز مدارس

با توجه به اهمیت وجود تجهیزات در پیشگیری و مدیریت بهینه حوادث، ضروری است تجهیزات مرتبط برای مدرسه شامل موارد زیر، فراهم گردد:

• سیستم هشدار و اعلام خطر؛
• سیستم  اطفای حریق (كپسول و ...)؛
• کیف کمکهای اولیه و اقلام دارویی؛
• تجهیزات سبك امداد و نجات؛
• تجهیزات ارتباطی و پشتیبانی.

مرحله سوم: آموزش دانشآموزان و والدین

آموزش عمومی دانش‌آموزان
آشنانمودن و آموزش عمومی دانشآموزان با حوادث، نحوهی مقابله و اقدامات صحیح، از جمله فعالیتهایی است كه با محوریت نمایندهی مدیریت بحران مدرسه برای تمامی دانشآموزان ارائه خواهد شد.
پس از اجرای آموزشهای عمومی، دانشآموزان علاقهمند میتوانند در اردوهای دانشآموزی شرکت کنند. شایان ذكر است، استمرار برنامههای آموزش و تمرین  باید در دستور كار قرار گیرد.

اردوی نیمروزه دانش‌آموزان در محل پایگاههای ویژه مدیریت بحران مناطق22گانه
دانشآموزان دوره ابتدایی میتوانند پس از هماهنگی نمایندهی مدرسه با ستاد مدیریت بحران منطقه، ضمن بازدید از پایگاه ویژهی مدیریت بحران شهرداری منطقه خود، از مطالب آموزشی این اردوهای نیم روزه نیز استفاده کنند.
اردوی دو روزه دوام دانش‌آموزی
  دانشآموزان علاقهمند به فراگیری مباحث تكمیلی،خودامدادی و دگرامدادی، میتوانند ضمن عضویت در گروه دوام دانشآموزی، در اردوی دو روزه نیز شركت كنند. اعضای این گروه  مهارتهای مرتبط در اموری مانند امداد و كمكهای اولیه، اطفای حریق، ایمنی در خانه و مدرسه را فرا گرفته و سپس در اجرای برنامههای تمرین و مانور آمادگی در مدرسه، با گروه مدیریت بحران مدرسه همكاری مینمایند.
اعضای گروه دوام دانش‌آموزی در صورت علاقهمندی به ادامه فعالیتهای مشاركتمحور در حوزهی مدیریت بحران، میتوانند به ستاد مدیریت بحران منطقه خود مراجعه نمایند.

ارائه‌ی بسته‌ی فرهنگی- آموزشی

تهیهی محتوای بسته فرهنگی آموزشی طرح، با توجه به تنوع مخاطبان (پرسنل مدرسه، دانشآموزان و خانوادههای آنها) با رویكردهای زیر برنامه‌ریزی شده است:

• حفظ تعامل و ارتباط متقابل و مستمر با دانش‌آموزان و پرسنل مدارس؛
• جلب مشاركت دانش‌آموزان و خانواده‌های ایشان؛
• استمرار برنامه‌ی آموزش و آمادگی در مدرسه؛

این بسته توسط ستاد مدیریت بحران منطقه در اختیار مدرسه قرار خواهد گرفت.