عنوان

پدیده فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست قائم و رو به پایین سطح وسیعی از زمین، که البته ممکن است با جابجایی­ جانبی بسیار کوچک همراه باشد. وقوع این پدیده می­تواند ناشی از عوامل طبیعی زمین­شناختی مانند انحلال­، آب­شدگى یخ­ها و تراکم نهشته ­ها، حرکات آرام پوسته، فعالیت­های تکتونیکی و خروج گدازه از پوسته جامد زمین باشد. همچنین فعالیت­هاى انسانى از دیگر عوامل بسیار پر اهمیت در وقوع فرونشست است که از جمله این فعالیت­ها می­توان به معدنکارى، برداشت آب­هاى زیرزمینى و یا نفت اشاره نمود.

فرونشست می­تواند باعث آسیب­های جدی به مستحدثات انسانی نظیر واحد­های صنعتی و ساختمان‏ها شده و تلفات انسانی را نیز سبب می­شود. از جمله دیگر آثار مخرب این پدیده در مناطق شهری، اختلال و تخریب شریان­های حیاتی و آسیب به تاسیسات مدفون زیرزمینی (مانند تاسیسات مترو) است. در بین عوامل متفاوت ایجاد فرونشست در ایران، به نظر می­رسد که برداشت غیر اصولی از منابع آب زیرزمینی و قنات­ها و ضخامت و ویژگی مهندسی رسوبات نقش مهمی را ایفاء می­نمایند.

در این میان، شهر تهران به عنوان پایتخت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که بیش از 15 درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده­ و زیرساخت­های صنعتی و تاسیساتی فراوانی در این کلان­شهر وجود دارد؛ مستعد وقوع این پدیده مخرب است. تغییرات شرایط آب و هوایی، افت شدید سطح ایستابی، استفاده بی‌رویه از منابع آبی در مصارف کشاورزی و صنعتی از عمده ­ترین دلایل پتانسیل خطر فرونشست در تهران است. بنابراین، به نظر می‌رسد که مسئولین مدیریت شهری و بحران این شهر بایستی از پتانسیل بروز فرونشست آگاهی داشته باشند و نمایان­سازی وضعیت و مقابله با آن به منظور حفاظت و ایمنی محیط شهری را در دستور کار قرار دهند. وسعت بسیار زیاد شهر تهران و حوزه ­های رسوبی مستعد فرونشست در آن از دیگر عواملی است که مطالعات شناسایی مناطق آسیب ­پذیر در برابر وقوع فرونشست را اجتناب­ ناپذیر می­کند. بر این اساس بررسی کلی پدیده فرونشست ناشی از تغییرات تراز آب زیرزمینی در سطح شهر تهران به عنوان اصلی­ترین عامل وقوع، شناسایی تاثیرات مخرب به وقوع پیوسته در گذشته و محتمل در آینده، اولویت­بندی مناطق در معرض این پدیده و آثار آن، تهیه برنامه جامع جهت پیشگیری و آمادگی، تدوین و جمع­آوری دستورالعمل­ها لازم برای مواجهه با این پدیده و ارائه ساختار کلی پایش دایم پدیده فرونشست برای شهر تهران ضروری است.

وضعیت فرونشست زمین در شهر تهران

در گزارش سازمان زمين شناسى و اکتشافات معدنى کشور، به استناد اندازه‏گیری‎های صورت گرفته توسط سازمان نقشه بردارى کشور، در جنوب غرب شهر تهران يک ناحيه فرونشست مورد شناسايى قرار گرفته که بيشترين مقدار نشست آن طى 8 سال (بين سالهاى 1374 تا 1382 شمسى) به 171 سانتيمتر و يا به عبارت ديگر به حدود 21 سانتيمتر در سال رسیده است. در این مطالعات برداشت بيش از حد مجاز از منابع آب زيرزمينى، ضخامت لايه رسوبى و ويژگيهاى مهندسى رسوبات عامل اصلى ايجاد اين پدیده اعلام شده است.

وقوع این پديده در شهر تهران نسبت به سالهاي گذشته تشديد شده و گسترش آن مناطق شهري را نيز متأثر نموده است. شریفی‌کیا (1392) و کریمی (1392) آسیب‎پذیری بافت‏های شهری مناطق جنوبی شهر تهران در برابر پدیده فرونشست زمین با استفاده از داده‎های ماهواره‎ای، تکنیک SAR و پیمایش میدانی مورد ارزیابی قرار دادند. نتیجه مطالعات مورد اشاره، بیانگر در معرض خطر و آسیب‎پذیر بودن مستحدثات و تأسیسات شهری واقع در محدوده‎های مورد بررسی در برابر پدیده فرونشست می‎باشد.

اقدامات انجام شده

برگزاری کارگروه "کاهش اثرات فرونشست زمین ناشی از تغییرات سطح آب زیرزمینی در شهر تهران"

با توجه به خطر پذیری محدوده تهران در موضوع فرونشست زمین و تشدید این پدیده طی سالهای اخیر با برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی و تاثیر و اهمیت موضوع بر زیرساخت­های شهر تهران، موضوع در دستور کار مدیریت بحران قرارگرفت. در این راستا بر اساس مصوبات نشست روز شنبه مورخ 10/7/95 وزارت كشور، مسئوليت برگزاري جلسات كارگروه فرونشست زمين در شهر تهران زير نظر استاندار تهران (به نمايندگي از سوي وزير محترم كشور) به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران واگذار شده است؛ بر این اساس، كارگروه ويژه "کاهش اثرات فرونشست زمین ناشی از تغییرات سطح آب زیرزمینی در شهر تهران" با هدف سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي كلان و جلب همكاري دستگاه‌ها و مجموعه‌هاي ذيربط به منظور پیشگیری از تشدید پدیده فرونشست در شهر تهران فعالیت خود را آغاز نموده و جلسات مذکور با دستگاههای ذیربط بر گزار گردیده است.

این کارگروه با مشاركت و حضور نمايندگان نهادهای زیر جلسات متعدد بحث و تبادل آراء را برگزار و راهكارها و اقدامات اجرايي مرتبط با كاهش اثرات ناشي از پديده فرونشست زمين را احصاء نموده است.

• سازمان‎ زمين‎شناسي و اكتشافات معدني
• سازمان نقشه‎برداري کشور
• شركت آب منطقه‎اي
• شركت آب و فاضلاب
• استانداري تهران
• اداره کل حفاظت محیط زیست استان تهران
• سازمان بوستان‎ها و فضاي سبز شهر تهران
• سازمان جهاد كشاورزي استان تهران
• اداره کل منابع طبيعي و آبخيزداري استان تهران

لازم به ذکر است اقدامات احصائ شده در این کارگروه پس از تصویب و تأمین اعتبارات در هیئت دولت، اجرایی خواهد شد. برخی اقدامات احصاء شده در این کارگروه به شرح زیر می‏باشد:

• پایش تراز آبهای زیرزمینی در شهر تهران
• مانیتورینگ و پایش فرونشست در شهر و گستره اطراف تهران و شناسایی زون‎های مستعد
• پرو مسلوب المنفعه نمودن چاههای غیر مجاز در دشت تهران – شهریار
• تغذیه مصنوعی آبخوان با استفاده از تصفیه خانه‏ها با هدف تغذیه سفره آبهای زیرزمینی در مبدأ
• احیاء و ساماندهی رودخانه‎ها و مسیل‎ها با حفظ ایمنی و حذف فاضلاب شهری ورودی به رودخانه‎ها
• آبخیزداری و آبخوانداری به منظور تغذیه مصنوعی (عملیات اجرائی احداثی و عملیات اجرایی مرمتی)
• جایگزین کردن منابع آبیاری فضای سبز با پساب تصفیه‎خانه‎های فاضلاب
• تغییر الگو در فضای سبز شهر تهران و کاشت گیاهان کم آب‏بر و اجرای آبیاری نوین در فضای سبز
• اجرای سامانه‎های آبیاری نوین در اراضی کشاورزی دشت تهران
• گسترش کشاورزی گلخانه‎ای در دشت تهران
• خرید و نصب کنتور هوشمند بر روی چاههای کشاورزی و کنترل بهره برداری از این چاهها در حد مجاز

تهیه برنامه جامع کاهش خطرپذیری پدیده فرونشست ناشی از تغییرات تراز آب زیرزمینی در شهر تهران

اين سازمان در راستاي وظايف ذاتی به منظور شناخت خطرات و كاهش خطرپذيري شهر در برابر مخاطرات طبيعي، پروژه "تهيه برنامه جامع كاهش آسيب‎هاي پديده فرونشست ناشي از تغييرات تراز آب زيرزميني در شهر تهران" را از طریق كميته پژوهشي مديريت ايمني و بحران شهرداري تهران (مركز مطالعات و برنامه‎ريزي شهر تهران)، در دستور کار دارد. این پروژه شامل مراحل زیر است:

• مرحله اول: مطالعه و بررسی تجربیات جهانی و شناخت موضوع
• مرحله دوم: تدوین و ارائه دستورالعمل‏های پیشگیری و کاهش آسیب­پذیری ناشی از پدیده فرونشست
• مرحله سوم: ارائه برنامه­ و پیش­نویس لوایح قانونی پیشگیری و کاهش آسیب­پذیری پدیده فرونشست

* : موضوع در شرکت آب منطقه‎ای منوط به ابلاغ کمیته تخصیص پساب وزارت نیرو می‏باشد.

** : 7 شرکت کنتورساز کنتورهای هوشمند آب مورد تأیید وزارت نیرو هستند که از این 7 شرکت کنتورهای الکترومغناطیسی، 4 شرکت دارای تأییدیه نهائی هستند و کلیه شرکتهای آب منطقه‎ای مجاز به عقد قرارداد با آنها می باشند؛ این شرکتها تولید کننده و نصاب کنتورها هستند و طبق بند قانون بودجه که وزارت نیرو مکلف به نصب کنتور بر روی چاههای کشاورزی است لازمست با تأمین اعتبار مورد نیاز و بکارگیری یکی از شرکتهای مذکور از طریق مناقصه نصب کنتور بر چاههای کشاورزی انجام شود. نصب کنتور بر روی سایر چاهها با مصرف شرب – صنعت خدمات فضای سبز می بایست با هزینه مالک انجام شود.